Handreiking Hoogbegaafdheid: docenten en mentoren

Hoe bied je passend montessorionderwijs aan hoogbegaafde leerlingen?

In zes jaar ervaring als HB-zorgconsulent kom ik steeds weer bij drie kernwoorden voor passend onderwijs terug:

Begrip
Vertrouwen
Flexibiliteit

Deze drie woorden staan centraal in zowel het geven alsook krijgen van passend onderwijs. Begrip voor de bijzondere combinatie van talenten en uitdagingen van een leerling. Vertrouwen in het vermogen van de school, de leerling en zijn/haar ouders om het onderwijs in goed overleg passend vorm te geven. Flexibiliteit van de leerling als het gaat om overtuigingen over het eigen leervermogen en het omgaan met de eisen die een school uiteindelijk toch zal moeten stellen. Flexibiliteit van de school om buiten de gebaande paden te treden om te voorkomen dat een leerling blokkeert of een geblokkeerde leerling weer vlot te trekken.

Alle leerlingen hebben, ongeacht hun IQ, behoefte aan begrip, vertrouwen en flexibiliteit. Begrip opbrengen voor een leerling met een bovengemiddeld IQ vraagt echter vaak om een speciale aanpak. Met de meer dan gemiddelde aandacht voor de leerling als individu op montessorischolen doen we al een heleboel erg goed, maar het kan nóg beter. Dat kunnen we bereiken door op alle montessorischolen de basiskennis over hoogbegaafdheid te vergroten. Mede door gebrek aan kennis van scholen over hoogbegaafdheid is de uit- en afstroom onder HB-leerlingen nog onevenredig hoog en komen hulp en aanpassingen soms te laat. We kunnen dit door samenwerking veranderen en ervoor zorgen dat het voortgezet montessorionderwijs ook aan HB-leerlingen met een hulpvraag een veilige en stimulerende leeromgeving biedt.

In dit artikel en de artikelen waarnaar gelinkt wordt, doe je als docent en mentor basiskennis op over wat hoogbegaafdheid nou eigenlijk is, en hoe je een hoogbegaafde leerling kunt helpen groeien en bloeien door jouw lessen en begeleiding.

“Leonardo da Vinci, die noem ik nou hoogbegaafd!”

Inderdaad, Da Vinci blonk uit op vele gebieden, maar heeft ook heel veel tijd besteed aan het schetsen en uitproberen van volstrekt onmogelijke en onbruikbare ontwerpen, bouwsels en instrumenten. Zou hij op tijd zijn werk hebben afgetekend?

Van Einstein weten we dat hij zesjes scoorde, dyslectisch was en zich dom voelde op school. Wat als hij goed contact met jou als docent had gehad en zich door jou begrepen had gevoeld?

Michelangelo heeft bovenmenselijke prestaties geleverd en onevenaarbare kunstschatten nagelaten. Hij had ook een temperament om op te schieten. Had je met hem een onvoldoende proef na kunnen bespreken?

Momenteel laten we als docent nog te vaak de kans liggen om hoogbegaafde leerlingen met leerproblemen goed te helpen. Het doel van deze serie artikelen en de scholing door VMO Kenniskring “HB en Montessori” is dat begrip voor en afstemmen op de leerbehoeften van hoogbegaafden tot het standaardrepertoire van montessoridocenten gaat behoren.

Wat je als docent en mentor over hoogbegaafdheid moet weten

1. Er zijn verschillende begaafdheidsprofielen

Allereerst: hoogbegaafd betekent niet: moeiteloos en snel voor veel vakken hoge cijfers halen. Er zijn hoogbegaafde en hoog-intelligente leerlingen die zo functioneren. Die noemen we meestal “zelfsturend autonoom” en zij komen het dichtst in de buurt bij het traditionele beeld van wat het woord “hoogbegaafd” oproept. Behalve de zelfsturend autonome hoogbegaafden zijn er nog meer typen te onderscheiden. Een inleiding op de verschillende verschijningsvormen van de hb-leerling vind je in de eerste alinea’s van het artikel “Hoogbegaafde leerlingen van PO naar VO”. Daardoor ben je beter in staat hoogbegaafdheid te herkennen en te begrijpen wat de unieke mogelijkheden en valkuilen van de hb-leerlingen in jouw klassen zijn.

2. Hoogbegaafden moeten vaak nog leren leren

De ontwikkelingsvoorsprong die hoogbegaafden sinds de basisschool hebben kan op een bepaald moment een remmende voorsprong worden. Als je nooit moeite hebt hoeven doen voor lezen, schrijven en rekenen en altijd snel klaar was, hoe weet je dan hoe je te werk moet gaan als je iets niet meteen snapt of afkrijgt? Leerlingen die nog nooit of zelden hulp nodig hebben gehad, komen vaak niet eens op het idee om daarom te vragen. Leerlingen die nooit meer inspanning hebben hoeven leveren dan “doorlezen” voor een goed toetsresultaat, weten niet hoe ze een langere tekst moeten leren voor een proef. Als je deze leerproblemen bij een hoogbegaafde signaleert, is het allereerst van belang om de leerling gerust te stellen: “dit betekent niet dat je niet meer slim bent. Het betekent dat je voor een uitdaging staat”. Vervolgens is het belangrijk in een gesprek te achterhalen welke strategieën de leerling (nog niet) heeft toegepast en de leerling te helpen hierin stappen te gaan zetten. Het kan zijn dat die eerste stappen heel basaal zijn: van “hoe lees ik een vraag” tot “hoe schrijf ik een antwoord op” tot “hoe kijk ik mijn eigen werk na?” Geef groeigerichte feedback en uitvoerbare, tijdgebonden tips. Laat de leerling na de herkansing reflecteren op het aanpassen van de strategieën. Geef bij het nabespreken van een toets duidelijk aan wat ze de volgende keer beter kunnen doen in de voorbereiding, bij het interpreteren van open vragen en bij het formuleren van het antwoord.

Zeg nooit: “dat kan jij toch makkelijk?” of “jij bent toch zo slim?”. Dit werkt faalangst en onderpresteren in de hand. Een zeer prettig boek over groeimindset en het geven van groeigerichte feedback is Mindset van Carol Dweck.

Lees hier meer (plus concrete tips) over “Onderpresteerders helpen”.

3. Top-downonderwijs: goed voor top-downdenkers én voor alle andere denkers!

In onderzoeksrapporten van meer- of hoogbegaafde leerlingen staat vaak de aanbeveling dat de leerling tot leren komt als het onderwijs “top-down” aangeboden wordt. Wat top-downonderwijs precies is en hoe je het geeft, lees je in het artikel “Top-downonderwijs”. In hetzelfde artikel lees je ook over omgaan met weerstand tegen leren / tegen jouw vak van de leerling.

Top-downdenkers kunnen nogal eens vervallen in een staat van “paralysis by analysis”: teveel nadenken en niet tot concrete actie of antwoorden komen of het werk niet kunnen of durven afronden. Soms is de indruk die je hierdoor van de intelligentie van een leerling krijgt omgekeerd evenredig aan de hoogte van zijn/haar IQ. Wat heel erg helpt, is de leerlingen toestaan verhelderende vragen te stellen bij toetsen en opdrachten. Het kan zomaar zijn dat één denkstapje dat impliciet was, opeens voor grote helderheid zorgt.

4. Relatie, relatie, relatie

Alle leerlingen gedijen bij een goede relatie met hun docent, en in de meeste begaafdheidsprofielen is de behoefte aan gelijkwaardige relaties met volwassenen op school nog sterker. Dit is een van de redenen waarom montessorionderwijs geschikt is voor hoogbegaafden. De “docent op ooghoogte” en de vele mogelijkheden tot individueel contact maken een montessorischool in theorie een ideale plek voor een hoogbegaafde. (Hierover kun je meer lezen in artikel “Montessori-onderwijs, walhalla voor hoogbegaafde leerlingen?” in tijdschrift Talent).

Hoogbegaafde leerlingen hebben over het algemeen een bovengemiddeld sterke behoefte om met docenten gelijkwaardig contact te hebben en inhoudelijke gesprekken te voeren, maar laten deze behoefte niet altijd in eerste instantie op een toegankelijke manier blijken. Laat je niet afschrikken: sommige HB’ers hebben een ruwe bolster en een dito pit. Aan ons als volwassenen de taak om hier toch geduldig mee om te blijven gaan en duidelijkheid en veiligheid te bieden. De positieve werkrelatie is een voorwaarde om passend onderwijs te laten slagen.

Om het perspectief van de (beginnende) HB-montessorileerling beter te begrijpen, wordt het artikel “Handreiking Hoogbegaafdheid: Leerlingen” aanbevolen.

Concreet: je krijgt een hoogbegaafde (mentor)leerling: eerste stappen

Het dossier / de mentoroverdracht / het OKR lezen
Gemaakte afspraken over aanpassingen aan programma/onderwijs uit vorige jaren overnemen (dus niet de leerling het eerst laten “bewijzen” door bv. het eerste hoofdstuk op de reguliere manier te doen)
Aanbevelingen en afspraken uit dossier delen met docententeam
Groeigericht i.p.v. prestatiegericht werken. Nooit (hoge) beoordelingen als voorwaarde voor aanpassingen stellen.
Werk je op het Jordan, lees dan het organogram van HB-zorg. Werk je op een andere montessorischool, vraag dan je collega met HB-expertise naar de organisatie van de HB-zorg op jouw school.

Nog concreter: voorbeelden van afspraken over passend onderwijs die we -op het Jordan- al met HB-lln hebben gemaakt

Compacten. Je maakt in je werkboek bv. minder opdrachten, alle herhaling eruit. Meestal stem je dit aan het begin van het hoofdstuk af met je docent.
Terugredeneren: je maakt de afsluitende, samenvattende, “gemengde” opdrachten aan het eind van het hoofdstuk eerst. Bij de onderdelen die je dan nog niet beheerst, blader je terug en ga je de uitleg bestuderen en opdrachten maken totdat je het wel snapt.
Beginnen met de proef. Nog niet voldoende? Dan onderdelen bestuderen (spreek met je docent af wat “bestuderen” precies inhoudt bij dat vak!) en dan nog een proef maken. Bij voldoende: werk ook afgetekend krijgen.
Zelf selecteren wat je maakt in een hoofdstuk. Samen met docent kortste route naar een proef uitzetten. Bij voldoende proef: werk ook afgetekend krijgen.
Werkstuk / presentatie / mondelinge proef in plaats van de klassikale schriftelijke proef.
Bij de talen: moeilijkere, dikkere boeken lezen. Essayvragen in plaats van een klassiek boekverslag. Tijdgebonden, bijvoorbeeld tijdens 1 keuze.
Meedoen aan uitdagende activiteiten vanuit school, ook als je er volgens de regels te jong voor bent.

Voor alle aanpassingen geldt: maak de eisen aan de aangepaste opdracht vooraf duidelijk (liefst ook zichtbaar, bv. in een rubric) en plan minimaal 1 tussenevaluatie.

Heb je vragen, opmerkingen? Mail naar everheul/at/jordanmlu.nl

Bedankt voor het lezen!